montrö boğazlar sözleşmesi ne demek?
Montrö Boğazlar Sözleşmesi, 1936'da imzalanan ve
'ye
ve üzerinde kontrol
ve savaş gemilerinin geçişini düzenleme hakkı veren uluslararası
. Sözleşme, Türkiye'ye Boğazlar
üzerinde tam kontrol hakkı verir ve zamanı
sivil gemilerin özgürce geçişini garantiler. Sözleşme,
'e kıyısı olmayan ülkelere ait savaş
gemilerinin geçişini sınırlar. Sözleşmenin şartları, özellikle Sovyetler
Birliği Donanması'na Akdeniz'e erişim hakkı sağlaması yıllar boyunca
tartışma konusu olmuştur. 1923'te ile birlikte imzalanan
'nin yerine
geçmiştir. Bu sözleşmeyle birlikte 'nun da görevi
sonlanmıştır.
, Lozan Antlaşması'yla birlikte imzalanan
Boğazlar Sözleşmesi'nin getirdiği kısıtlamalardan dolayı daima endişe
içinde olmuştu. Sözleşmenin imzalandığı tarihlerde güncelliğini koruyan
silahsızlanma ümitlerine güvenen Türkiye'nin silahlanma yarışının tekrar
başlamasıyla duyduğu huzursuzluk giderek artmıştı. Türkiye, duyduğu bu
huzursuzluğu ve Boğazlar'ın statüsünde değişiklik yapılması yolundaki
teklifini konu ile ilgili imzacı devletlere duyurduğunda farklı
kutuplarda yer almaya başlayan bu devletlerin hemen hepsinden ortak bir
anlayış görmüştü. Dışişleri
Bakanlığının 23 Temmuz 1936 tarihli bir notasında konu hakkında şu
görüşlere yer verilmiştir: "Türkiye'nin Boğazlar Sözleşmesi'nin
değiştirilmesi ile ilgili isteği haklı kabul edilmektedir."
Boğazların statüsü ve gemilerin geçiş rejimi ile her zaman yakından
ilgilenen 'ın Türkiye'yi
desteklemesine paralel olarak Daimi Konseyi'nin 4 Mayıs 1936'da
'da yaptığı toplantıda Türkiye'nin
teklifini destekleme kararı alınmıştır. Türkiye'nin girişimi Lozan
Boğazlar Sözleşmesi'nin diğer akitleri tarafından da kabul edilince
Boğazlar'ın rejimini değiştirecek olan konferans, 22 Haziran 1936'da
'nin kentinde
toplanmıştır. İki ay süren toplantılardan sonra 20 Temmuz 1936'da
, ,
,
,
, ,
, ,
ve
tarafından imzalanan yeni Boğazlar Sözleşmesi ile Türkiye'nin
kısıtlanmış hakları iade edilmiş ve boğazlar bölgesinin egemenliği
Türkiye'ye geçmiştir. Türkiye daha önce ile yaptığı saldırmazlık
antlaşması uyarınca Sovyetler Birliği'nin de desteği alınmıştır.
Sözleşme 9 Kasım 1936'da yürürlüğe girmiş ve Milletler Cemiyeti
Sözleşme Serisi'ne 11 Kasım 1936'da kaydedilmiştir. Günümüzde
yürürlüktedir.
Maddeleri
Ticari Gemilerin Geçiş Rejimi
- Barış zamanında, ve
, bayrak ve yük ne olursa olsun, hiçbir işlem
(formalite) - sağlık denetimi hariç - olmaksızın Boğazlar'dan geçiş
ve gidiş-geliş (ulaşım) tam özgürlüğünden yararlanacaklardır.
- Savaş zamanında Türkiye, savaşan değil ise
ve yük ne olursa olsun Boğazlar'dan
geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğünden yararlanacaklardır.
Kılavuzluk ve yedekçilik (römorkörcülük) isteğe bağlı kalmaktadır.
- Savaş zamanında Türkiye savaşta ise, Türkiye ile savaşta olan bir
ülkeye bağlı olmayan ticaret gemileri, düşmana hiçbir biçimde yardım
etmemek koşuluyla Boğazlar'da geçiş ve gidiş-geliş (ulaşım)
özgürlüğünden yararlanacaklardır. Bu gemiler Boğazlar'a gündüz
girecekler ve geçiş, her seferinde Türk makamlarınca gösterilecek
yoldan yapılacaktır.
- Türkiye'nin kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidi
karşısında sayması durumunda, Boğazlar'dan geçiş ve gidiş-geliş
(ulaşım) tam özgürlüğünden yararlanacaklardır; ancak gemilerin
Boğazlar'a gündüz girmeleri ve geçişin her seferinde Türk
makamlarınca gösterilen yoldan yapılması gerekecektir. Kılavuzluk,
bir durumda zorunlu kılınabilecek; ancak ücrete bağlı olmayacaktır.
Savaş Gemilerinin Tâbi Olacağı Yaptırımlar ve Geçiş Rejimi
1. Barış Zamanı
- Karadeniz'e kıyısı olan devletler, bu deniz dışında yaptırdıkları ya
da satın aldıkları , tezgâha
koyuştan ya da satın alıştan Türkiye'ye vaktinde haber verilmişse,
deniz üslerine katılmak üzere Boğazlar'dan geçirme hakkına sahip
olacaklardır. Söz edilen devletlerin denizaltıları, bu konuda
Türkiye'ye ayrıntılı bilgiler vaktinde verilmek koşuluyla, bu deniz
dışındaki tezgâhlarda onarılmak üzere de Boğazlar'dan
geçebileceklerdir. Gerek birinci gerek ikinci durumda,
denizaltıların gündüz ve su üstünden gitmeleri ve Boğazlar'dan tek
başlarına geçmeleri gerekecektir.
- Savaş gemilerinin Boğazlar'dan geçmesi için, 'ne
yoluyla bir ön bildirimde
bulunulması gerekecektir. Bu ön bildirimin olağan süresi sekiz gün
olacaktır; ancak, Karadeniz kıyıdaşı olmayan devletler için bu süre
on beş gündür.
- Boğazlar'dan geçişte bulunabilecek bütün yabancı deniz kuvvetlerinin
en yüksek toplam tonajı 15.000 tonu aşmayacaktır.
- Herhangi bir anda, Karadeniz'in en güçlü donanmasının (filosunun)
tonajı sözleşmenin imzalanması tarihinde bu denizde en güçlü olan
donanmanın (filonun) tonajını en az 10.000 ton aşarsa diğer kıyıdaş
ülkeler Karadeniz donanmalarının tonajlarını en çok 45.000 tona
varıncaya değin arttırabilirler. Bu amaçla, kıyıdaş her Devlet, Türk
Hükûmetine, her yılın 1 Ocak ve 1 Temmuz tarihlerinde,
Karadeniz'deki donanmasının (filosunun) toplam tonajını
bildirecektir; Türk Hükûmeti de, bu bilgiyi, kıyıdaş olmayan diğer
devletlerle
nezdinde paylaşacaktır.
- Bununla birlikte, Karadeniz kıyıdaşı olmayan bir ya da birkaç
Devlet, bu denize, insancıl bir amaçla deniz kuvvetleri göndermek
isterlerse, bu kuvvetin toplamı hiçbir varsayımda 8.000 tonu aşamaz.
- Karadeniz'de bulunmalarının amacı ne olursa olsun, kıyıdaş olmayan
devletlerin savaş gemileri bu denizde yirmi-bir günden çok
kalamayacaklardır.
2. Savaş Zamanı
- Savaş zamanında, Türkiye savaşan değilse, savaş gemileri yukarıda
belirtilen koşullar içinde, Boğazlar'da tam bir geçiş ve gidiş-geliş
(ulaşım) özgürlüğünden yararlanacaklardır.
- Saldırıya uğramış bir Devlete ve Türkiye'yi bağlayan bir karşılıklı
yardım antlaşması gereğince yapılan yardım durumları dışında savaşan
herhangi bir Devletin savaş gemilerinin Boğazlar'dan geçmesi yasak
olacaktır.
- Karadeniz'e kıyıdaş olan ya da olmayan devletlere ait olup da
bağlama limanlarından ayrılmış bulunan savaş gemileri, kendi
limanlarına gitmek maksadıyla boğaz geçişi yapabilirler.
- Savaşan devletlerin savaş gemilerinin Boğazlar'da herhangi bir el
koymaya girişmeleri, denetleme (ziyaret) hakkı uygulamaları ve başka
herhangi bir düşmanca eylemde bulunmaları yasaktır.
- Savaş zamanında, Türkiye savaşan ise, savaş gemilerinin geçişi
konusunda Türk Hükûmeti tümüyle dilediği gibi davranabilecektir.
- Türkiye kendisini pek yakın bir savaş tehlikesi tehdidi karşısında
sayarsa, Türkiye savaş durumu geçiş rejimini uygulamaya başlayacak
ancak; Milletler Cemiyeti Konseyi Türkiye'nin aldığı önlemleri 3'te
2 çoğunlukla haklı bulmazsa Türkiye bu önlemlerini geri almak
zorunda kalacaktır.
Uçaklar
- Sivil uçakların Akdeniz ile Karadeniz arasında geçişini sağlamak
amacıyla, Türk Hükümeti, Boğazların yasak bölgeleri dışında, bu
geçişe ayrılmış hava yollarını gösterecektir; sivil uçaklar, Türk
Hükümetine, ara sıra (tarifesiz) yapılan uçuşlar için üç gün
öncesinden bir ön bildirim ile, düzenli (tarifeli) servis uçuşları
için geçiş tarihlerini belirten genel bir ön-bildirimde bulunarak,
bu yolları kullanabileceklerdir.
- Öte yandan, Boğazların yeniden askerleştirilmiş olmasına
bakılmaksızın, Türk Hükümeti, yine de Türkiye'de yürürlükte olan
hava ulaşımı yönetim kuralları uyarınca, Avrupa ile Asya arasında
Türk ülkesi üzerinden uçmalarına izin verilmiş olan sivil uçaklara,
tam bir güvenlik içinde geçmeleri için gerekli kolaylıkları
sağlayacaktır. Bir uçuş izninin verilmiş olduğu durumlarda, Boğazlar
bölgesinde izlenecek yol belirli dönemlerde gösterilecektir.
Genel Hükümler
- Boğazlar kayıtsız şartsız Türkiye Cumhuriyeti'ne bırakılacak,
tahkimat yapmak hakkı tanınacaktır.
- Türk Hükûmeti, sözleşmenin, savaş gemilerinin Boğazlar'dan geçişine
ilişkin her hükmünün yürütülmesine göz kulak olacaktır.
Fesih şartları
Sözleşmenin süresi, yürürlüğe giriş tarihinden başlayarak, 20 yıl
sürecektir. Bununla birlikte, sözleşmenin 1. maddesinde doğrulanan geçiş
ve gidiş-geliş (ulaşım) özgürlüğü ilkesinin sonsuz bir süresi olacaktır.
20 Temmuz 1956'da sözleşmenin süresi bitmiş, sözleşmeyi imzalayan
devletler Montrö Boğazlar Sözleşmesi'ni değiştirmek için girişimlerde
bulunmuşlar ancak başarılı olamamışlardır.
Uluslararası Deniz Hukuku kuralları ve fesih şartlarında da belirtildiği
gibi gemilerin uğraksız geçiş (transit değildir) hakkı gereği
sözleşmenin değişmesi durumunda dahi, sözleşmenin I sayılı Ek'i
değişmedikçe Türk Boğazları'ndan geçecek hiçbir gemiden zorunlu olarak,
sözleşmenin I sayılı Ek'inde öngörülen vergilerden ve harçlardan başka
ücret talep edilemeyecektir.
Kaynakça
Dış bağlantılar
Orijinal kaynak: montrö boğazlar sözleşmesi. Creative Commons Atıf-BenzerPaylaşım Lisansı ile paylaşılmıştır.
Kategoriler